Xabi ten tres anos. Dende que naceu, o galego sempre estivo ao seu redor. A súa familia fálalle galego, ponlle filmes no seu idioma e relaciónase con outras crianzas, fillas tamén do esforzo militante por vivir nesta lingua. Mais en setembro, Xabi comezará a escola e, como lles ocorre á gran parte das cativas galegas, probablemente tamén comece o proceso de perda da súa lingua materna: a desgaleguización.
En novembro de 2011 a Semente Compostela xerminou coma unha alternativa educativa da asociación sociocultural Gentalha do Pichel, precisamente co obxectivo de loitar contra este problema socio-lingúístico: a crecente diglosia da sociedade galega. Legalmente asentada coma centro de ocio, este espazo situado na Rúa das Salvadas da capital galega ofrece un servizo de pedagoxía transformadora en galego para as crianzas de 2 a 6 anos. Na actualidade, este centro compostelán conta cun total de 22 crianzas.
“Con proxectos coma este – reflexiona Álvaro Mera, educador do centro -, estase traballando na mellora dun sistema educativo público de calidade, non en contra”.
Lingua, creatividade e empoderamento
Porén o compromiso coa lingua non é o único principio que pon en valor Semente. A pedagoxía que aquí se practica baséase na innovación e na creatividade. “Co pensamento creativo, as crianzas observan as situacións e os problemas de todos os ángulos posibles, podendo xerar máis dunha resposta para resolveren diferentes cuestións”, indica Semente na súa carta de presentación.
A organización do centro é horizontal, baseada nun asemblearismo onde familias, educadoras e máis as meniñas teñen voz. E é que o respecto pola autorregulación das propias crianzas tamén é un dos alicerces sobre os que se constrúe o proxecto, permitindo deste xeito que elas mesmas poñan en práctica a súa liberdade responsable.
A Semente é un espazo laico e de interculturalidade, no que poder descubrir a importancia de respectar as distintas culturas coas que compartimos mundo. A educación non patriarcal que se ofrece neste proxecto fai que exista unha igualdade de xénero real, baseada no “empoderamento” que dota ás nenas das ferramentas necesarias para “asumiren o control das súas propias vidas”.
Cómpre tamén destacar o papel da natureza, que está moi presente na vida destas 22 pequechas. Mediante o coidado da horta e do galiñeiro que ten o centro, as cativas poden interactuar co medio ambiente e entender a importancia do consumo responsable. Todo isto facilita así mesmo, a integración das rapazas no seu barrio e cidade, feito imprescindible á hora de entender a realidade social que as rodea.
Horta da Semente – Antía Otero García
Para pór en práctica estes principios contan coa axuda de dúas educadoras, o que supón un ratio de 11 alumnas por educadora. Un dos aspectos que máis pode chamar a atención é que o alumnado non está dividido por idades, algo que Mera considera dobremente positivo. “As (alumnas) maiores teñen ese punto de autoestima de poderen axudar e tamén teñen que aprender a aguantar determinados comportamentos que ao mellor elas xa non teñen”. No caso das máis pequenas, o educador destaca a importancia de que vexan “que cousas non poden facer aínda” debido á súa idade e asumir que para iso teñen primeiro que “desenvolver as habilidades” necesarias.
Xunguida á interxeracionalidade atópase a cuestión da motivación. “Nós podemos facer o noso traballo coma educadoras pero á hora de motivar, unha igual a elas, vainas motivar máis”, recoñece Mera.
Ademais das clases matutinas, na Semente tamén se imparten outras actividades pola tarde coma obradoiros de cociña, de música en inglés ou de danza. Por outra banda, o ano pasado creouse tamén as Sementinhas, un “espazo de encontro en galego” onde asisten as familias con crianzas de 0 a 2 anos. Segundo as educadoras, as Sementinhas tamén é un xeito de adaptación para esas cativas que se van incorporar ao centro nos vindeiros anos.
O futuro das crianzas
Mais, que ocorre con elas cando cumpren os seis anos?A esa idade a escolarización é obrigatoria, por iso as familias teñen que buscar un centro de primaria. “Moitas delas van ao Colexio Santiago Apóstolo”, comenta Mera, por ter unha “ratio baixa, un tratamento máis individualizado”. Ademais, parte do profesorado é afín ao proxecto da Semente.
Ferramentas das Sementes – Antía Otero García
Proxecto da e para a comunidade
E en todo este proxecto, o aspecto económico xoga unha función importante. O obxectivo do centro reside na autoxestión, mais Mera recoñece que “isto non é doado”. A Semente non é nin un centro público – durante os seus catro anos de vida non recibiu ningunha axuda pública – nin privado, pois non hai ánimo de lucro e todos os cartos que entran reverten no proxecto; a Semente é logo un proxecto comunitario, “nace dunha necesidade da comunidade e está xestionada por ela mesma”, reflexiona o educador.
Os seus ingresos proceden das cotas que pagan as familias e máis das axudas de colaboradoras, persoas que, aínda que non precisen do servizo, “cren no proxecto”. Os concertos ou a venda de material en feiras son tamén unha fonte de ingresos complementaria.
Con estes cartos, non só se posibilita o pagamento do aluguer, dos soldos das educadoras e do material… senón tamén a dotación de bolsas para aquelas familias que teñen dificultades para asumir as cotas. “Se unha familia quere educar á súa filla en galego, nós non imos dicir que non por unha cuestión económica”, argúe Mera. Como contraparte, estas familias bolseiras colaboran de xeito activo e en forma de traballo. “Por exemplo, se unha nai ten coñecemento no eido do teatro, poderá impartir clases de interpretación no centro”.
Ao longo destes últimos anos foron brotando máis Sementes no país e para o vindeiro curso espérase a apertura de outros dous centros no país, o de Vigo e máis o de Trasancos. Todos eles xestionados pola asociación coordinadora Escolas de Ensino Galego, na que se colectiviza o traballo para aforrar esforzos. Así, paseniñamente, o país vaise poboando de Sementes que ofrecen unha alternativa transgresora ao sistema educativo que impera na actualidade.
“A nosa idea a longo prazo, é que unha crianza poida entrar na Semente e saír polo menos ata o instituto ou máis alá. Agora mesmo é difícil, con todo, non podemos fecharnos portas”, conclúe Mera.
Manuel naceu no barrio de San Pedro en Santiago de Compostela no ano 1953. Sesenta e dous anos despois, atópome a escasas rúas do mesmo lugar.
Apañamos unha cita para as cinco da tarde nunha cafetería do seu barrio. Cheguei case media hora antes cos nervios metidos no corpo. Ben metidiños. Miña primeira entrevista de verdade pensaba eu. (E confeso que aínda ando a pensalo agora mesmo).
Preparara a penas un par de cuestións, pero a medida que falaba da súa vida, da súa traxectoria… as preguntas non paraban de saír da miña boca case sen querelo.
Estudante de Maxisterio, licenciado en Xeografía e Historia e doutorado en Estudos Contemporáneos. Mestre ó longo de moito tempo e moitos lugares. Fundador do Seminario Galego de Educación para a Paz. Participou tamén na fundación da Coordinadora Galega de ONGDs, da Coordinadora Galega pola Paz ou da Iniciativa polos Dereitos Humanos. Tamén na creación do Observatorio Galego da Convivencia Escolar. Cordinou o ciclo de Diálogos para a Paz e os Diálogos Altermundialistas. Entre moitos outros cargos, postos e sobre todo labores a prol da paz.
Coma él mesmo dí, conta cun currículum breve. Brevísimo.
Pregunta: Gustaríame seguir un orde máis ou menos lóxico, se é que aínda lles queda algo de lóxico ós tempos que estamos a vivir. Así que aí vai o meu primeiro interrogante.
Dende os anos setenta participou activamente en movementos de oposión á dictadura franquista, no sindicalismo estudantil e noutras moitas formacións políticas de esquerdas. Daquela, a sociedade semellaba moi comprometida co que estaba acontecendo, ou eso chegoume a mín dende que ando interesada no tema. Pero quero saber a súa verdade.
Pensa vostede que agora as persoas atópanse tamén concienciadas co que se está a vivir en en Galicia e no resto de España? Cre que hai unha boa movilización cidadá?
Resposta: Eu non creo que a finais dos anos setenta houbese tantas persoas movilizándose socialmente como agora. Hoxe, despois de tanto tempo, hai moita xente que se suma a esa corrente pasada e manifesta que participou e que había un movemento de oposición á dictadura moi grande… Máis non era tan grande tristemente. Se tivera sido tan grande Franco non morrería na cama e a transición non sería como foi.
Na transición foron as forzas do réxime as que hexemonizaron todo o proceso de cambio, se así queremos chamalo. Foi moi importante, sí. Pero quen controlou ese proceso foi a dereita reformista e non foi a esquerda, e menos aínda os movementos sociais de oposición a ese réxime. Foron movementos decisivos sen dúbida algunha, pero digamos que a hexemonía non a levou a esquerda. En cambio, hoxe en día vivimos nunha situación distinta. Hai gran variedade de sectores sociais que están moi indignados. Por lembrar unha das palabras que nos deixou o Movemento 15-M.
Chamámoslle democracia a algo que non o é. Efectivamente vivimos nunha situación formalmente democrática pero tremendamente corrupta, podre e onde a xente non se sinte representada polas forzas políticas. E teñen moita razón para sentirse así. Estamos a vivir un momento de rebelión cívica que se canaliza dun xeito distinto ó que aconteceu hai tantos anos.
Agora a xente pode movilizarse e manifestarse sen excesivo medo a arriscar o seu traballo ou inclusive a súa vida. É certo que hai unha Lei mordaza que castiga inxustamente pero é incomparable co que pasaba na dictadura.
Por iso as expectativas de transformación son moi importantes nestes intres, a xente por fín está afrontando o que ocorre. Comeza unha etapa de optimismo. Eu neste momento son moi optimista respecto ó que se aveciña nos próximos anos.
P: Centrémonos no ámbito educativo. Foi membro do Consello Escolar de Galicia e do Consello Escolar do Estado representando ós mestres galegos durante dúas lexislaturas.
Mentres ocupou estes cargos, qué labores levou a cabo a prol dun ensino de calidade?
R: Daquela a miña presencia no Consello Escolar de Galicia mais no Consello Escolar do Estado era en representación do profesorado galego e sobre todo do cupo de representación que correspondía ós sindicatos. Eu formaba parte do Sindicato Galego do Ensino e da Investigación.
Procurei sobre todo defender os intereses da escola pública e dun ensino galego, laico, e de calidade. Participabamos nos plenarios do Consello Escolar tanto de Galicia como do Estado aportando nosas opinións, sobre todo cando chegaba o momento do informe. O famoso informe da situación na que se atopaba tanto o ensino galego como o ensino español, e aí podiamos defender en pleno as nosas posicións. Pero non só as nosas, senón as de toda a comunidade educativa. Mestres, pais e nais, estudantes, administración… é un órgano moi amplo.
En resumo,meu papel era defender os intereses da escola publica, e eso foi o que fixen.
P: Era realmente tido en conta o que os docentes e o resto da comunidade educativa aportaba?
R: Nalgúns casos si. Houbo momentos nos que o Consello Escolar do Estado tiña unha maior presencia. O Partido Socialista por exemplo, recollía con máis facilidade as propostas que presentabamos. Pero houbo outros momentos do Consello Escolar. Cando estaba en mans da dereita… só nos quedaba o recurso do pataleo no pleno e facer constar o noso voto particular.
Así é certo que ó longo da miña etapa no Consello Escolar do Estado coñecín tempos moito mais favorables á escola pública. Como cando estaba Marta Mata, que xa morreu, unha pedagoga líder nos movementos pedagoxicos en España. Ou cando estaba Dionisio Llamazares, quen tiña unha posición respecto á escola laica moi clara. Pero houbo outros momentos onde era imposible facer ver as nosas posicións.
P: Momentos similares ós que estamos a vivir agora imaxino. Cre que os gobernos son quen de mudar en cada lexislatura o modelo educativo sen consultar previamente como aconteceu coa Lomce na ensinanza primaria e secundaria, ou co modelo tres máis dous na ensinanza universitaria?
R: Vivimos nun país no que cada partido que chega ó poder quere ter a súa propia lei educativa. Creo que somos o único pais do mundo que dende que se instaurou a democracia ten una media de unha lei educativa diferente cada dous anos e medio.
É un auténtico escándalo. Polo tanto, é certo que a confrotación educativa é unha confrotación de base ideolóxica. Temos unhas forzas políticas que pensan só nos vindeiros catro anos, que pensan en termos electorais e non pensan en termos da educación que precisan os nosos fillos ou os nosos netos.
Unha lei educativa cada dous anos e medio é unha barbarie. As últimas leis ademais fixéronse sen consenso de ningún tipo. Se nos referimos ó actual ministro Wert, tanto a Lomce no ensino primario, coma o decreto tres máis dous, responden a un modelo autoritario e a un modelo de imposición a través da maioría absoluta.
Wert conta coa oposión total de toda a cámara nas Cortes Xerais. Conseguiu un compromiso inédito: todos os grupos da oposición manifestaron que no momento que o Partido Popular perda a maioría absoluta derogará tanto a lei coma o decreto, e eso amosa a soidade do PP e do ministro Wert. Que se por algo se caracterizou foi pola súa incapacidade á hora de chegar a ningún tipo de acordo con ninguén ó longo de toda esta lexislatura.
P: En 1985 fundou o Seminario Galego de Educación para a Paz (SGEP), onde e por qué nace esta iniciativa?
R: Naceu aquí en Compostela e formámolo inicialmente un pequeno grupo de profesores e profesoras. A penas dez. Daquela formabamos parte tamén do Sindicato Galego do Ensino e da Investigacion da CSTG.
O noso inicio estivo moi condicionado. Coincide no ámbito internacional coas protestas contra o intento de instalación dos Mísis Pershing en Europa contra a Unión Soviética. Todo aquilo formaba parte dun plan diabólico de Ronald Reagan que se coñeceu como a Guerra das Galaxias.
Houbo moitísimas movilizacións en Europa naquel momento. Coincide tamén co movemento pacifista de oposición á OTAN e á presenza de bases militares en España. Entón existía unha sensibilidade moi especial e no ámbito dos sindicatos de educación tiñamos unha vocación pacifista moi forte e decidimos formar un seminario permanente.
Cando creamos o SGEP non pensamos que fora durar tanto. Pensabamos que era un seminario de profesores para elaborar materiais que permitirían tratar nas aulas temas que para nós eran moi importantes e que non se trataban. A violencia, a discriminación, a pobreza, a exclusión… os dereitos humanos! Eran cuestións que sorprendentemente no sistema educativo non tiña acomodo, non ocupaban o espazo que merecían.
E así comezamos a elaborar unidades didácticas e continuamos participando en ámbitos internacionais e ata hoxe. Máis de trinta unidades didácticas publicadas, unha ducia de libros, exposicións, materiais audiovisuais… Hoxe temos unha producción importante e creo que foi moi útil e moi valorado polo profesorado que o utilizou e segue a utilizar nosos recursos didácticos nas aulas.
P: Como membro deste gran Seminario Galego de Educación para a Paz participou no Chamado pola Paz da Haia, no Foro Social Mundial e no Foro Mundial de Educación entre moitos outros.
Tiveron que ser unhas experiencias moi enriquecedoras, que destacaría de cada unha delas?
R: Son moi diferentes e ó longo de moitos anos. Dende o primeiro momento críamos que o seminario tiña que encadearse a outros movementos similares no ámbito internacional. A primeira vinculación foi co que daquela se chamaba Teachers for Peace, con sede en París. Participamos dende o primeiro momento nas súas asambleas, nas súas demandas… todas elas ían na nosa liña, na educación para á paz.
Despois houbo unha segunda participación no Chamado Pola Paz da Haia, unha organización de organizacións a nivel internacional con sede en Nueva York. Estaba dirixida por unha muller xa moi maior, Cora Weiss, que nos permitiu, por exemplo, asistir á Cumbre do Milenio no ano dousmil en Nacións Unidas, no cupo de organizacións non gubernamentais,
Para mín foi unha experencia extraordinaria. Non polo mero feito de estar alí, en Nacións Unidas, senón tamén por ter a oportunidade de contactar coas organizacións que a nivel internacional estaban defendendo os mesmos obxectivos que nós, e os Obxectivos do Milenio. Os cales logo se aprobaron pero que finalmente non se cumpriron…
Despois veu a presencia no Foro Social Mundial dende Porto Alegre, unha experiencia que vincula ó seminario con todo o movemento altermundista. De feito sigo pertencendo hoxe en día ó secretariado internacional do Foro Mundial de Educación, a sección educativa do Foro Social Mundial, un referente na idea de que outro mundo é posible.
Actualmente sigo mantendo unha vinculación con estes movementos que defenden o dereito á educación e participo nos debates, nas reflexións e tamén nas reunións que o Foro realiza. Participei practicamente, non en todos, pero si na maioría dos Foros Sociais Mundiais que se celebraron dende Porto Alegre.
Este ano vai ser celebrado a finais de marzo en Túnez. Probablemente non poda asistir porque me coincide con todo esto de Compostela Aberta, o que me vai a dificultar moito poder ir. Pero sigo tendo unha relación moi fluida, cercana e permanente co movemento altermundista.
P: Pero non se limita só a manter unha relación con ese movemento altermundista. Como educador para a paz foi vicepresidente da Conferencia Mundial para a Paz, a Sustentabilidade e o Desenvolvemento que co apoio da ONU e da UNESCO tivo lugar en Compostela en 2005. Nese marco presidiu tamén, o Congreso Mundial de Educación e Cultura de Paz coa presencia de varios premios nobel da paz…
R: Foron eventos que se celebraron aquí en Santiago e tiveron moita importancia. Son grandes eventos que teñen moita repercusión pública e que hai que preparar con moito tempo. Pero que en definitiva non son máis que pasos no camiño do traballo a favor da educación para a paz e a pacificación de conflictos. Da cultura da paz en xeral.
Cando falamos de cultura de paz, tratamos de que a xente entenda que é máis que sustituir a forza pola palabra. A cultura da paz non é so educar para á paz, para os dereitos humanos e para a democracia. É tamén a defensa do diálogo intercultural, é combatir a pobreza e a exclusión. Consolidar a paz, defender e mellorar a convivencia escolar nos colexios e institutos. Todo esto é cultura de paz e é o verdadeiramente importante. Os grandes eventos son só episodios nese traballo.
P: Gustaríame que me describise nunha frase que é para vostede a paz.
R: Bueno, é dificil contestar ó que a paz nunha frase, moi dificil. (Rí. Non ía ser fácil rematar de xeito breve). Cando eu falo cos meus alumnos póñolles un exercicio no que lles pido que definan o que eles entenden por paz, pero cunha condición: que non o fagan relacionando a paz coa guerra. Entón lles resulta absolutamente complicado.
Para a maioría da xente a paz é simplemente a ausencia de guerra. Isto é unha visión negativa da paz. En educación para a paz dende os anos sesenta con Johan Galtung e outros autores, defendemos un concepto de paz positivo. A idea de que a paz non é so a ausencia de guerra, senón que a paz ten moito que ver coa ausencia da violencia en plural. Porque as violencias son múltiples e distintas. Como a violencia estructural, que ten que ver coa inxustiza. Hai unha frase preciosa que dí “As inxustizas de hoxe, son as guerras de mañá” e ten que ver coa vulneración dos dereitos humanos.
Onde non se respetan os dereitos humanos non hai paz. Ten que ver tamén co desenvolvemento económico, cultural e persoal. Onde non hai oportunidades para que a xente teña unha vida digna, non hai paz aínda que non haxa directamente conflicto aberto…
Esta visión positiva da paz, nos leva a falar tamén en plural das paces. Eso que decíamos de pequenos de facer as paces despois dunha pelexa, porque entendíamos que as paces en plural son máis comprensibles que a paz como concepto abstracto.
A paz hai que construíla cada día e construíla antes de nada, con un mesmo. Resolver os conflictos que un ten consigo mesmo mal resoltos é o primeiro paso para facer a paz con outras moitas persoas nun ámbito máis directo. Pero tamén nun ámbito máis internacional. É dicir, cando nós falamos de paz, cremos que o primeiro paso é a autopacificación crítica, que quere decir aprender a resolver os conflictos que un ten consigo mesmo mal resoltos. E cando lle explico todo esto ós rapaces entenden que a paz non é simplemente a ausencia de guerra.
P: Digamos que pola súa gran labor a prol da educación para a paz, no ano 2010 foi nomeado Vicepresidente da Cátedra UNESCO de Cultura de Paz e Dereitos Humanos da Universidade de Santiago de Compostela (USC), en qué consiste este cargo e que simboliza para vostede?
R: A cátedra é unha institución académica que dirixe Mar Lorenzo e que ten de presidente de honra a Federico Mayor Zaragoza, quen foi Director Xeral da UNESCO durante 12 anos e que agora preside a Fundación Cultura de Paz na que eu tamén participo. Entón que o propio Federico Mayor Zaragoza me nomease, digamos, como sustituto del de vicepresidente na Cátedra… foi moi importante.
A Cátedra agrupa aproximadamente a vinte profesores catedráticos. A maioría da USC de ramas educativas moi distintas. De xornalismo, pero tamén de filosofía, de historia… da facultade de educación, de dereito… de moi diversas áreas.
E o que fundamentalmente trata é contribuir a formar ó alumnado universitario en cursos de verán. Digamos que a Cátedra UNESCO da USC é unha institución que está comezando aínda en realidade. Porque todo o proceso de constitución foi lento. Agora xa celebrou un curso de verán o ano pasado sobre dereitos humanos e este ano atreveríame a decir que vai a facer un sobre dereitos do neno aproveitando o aniversario da Convención dos Dereitos do Neno.
P: Gustaríame tratar tamén o tema de Compostela Aberta, que citou vostede antes. É certo que agora preséntase ás primarias de Compostela Aberta para porlle fin ás falcatruadas da última lexislatura do Partido Popular.
Vese con posibilidades? Cales serían seus obxectivos se Compostela Aberta conseguise derrocar ós señores das gaivotas no Concello de Santiago?
(Rimos os dous compoñentes da mesa ó unísono).
R: Vamos a ver… formo parte de Compostela Aberta dende antes do verano, cando se fixo máis latente un movemento de indignación cidadá polo desastre da última lexislatura. Á que eu chamo, a lexislatura da infamia. Unha lexislatura na que houbo tres alcaldes. Un condenado por defraudar a facenda, outro por prevaricar e un terceiro que non está lexitimado polas furnas.
Esto encheu de vergoña a moitos compostelanos, a min entre eles, porque poñía por primeira vez a Santiago de Compostela nos telexornais. Pero non para decirnos o magnifica que é esta cidade. Senón que abría os telexornais como a Marbella de Jesús Gil, entón, comezou a haber un movemento para tratar de construir unha plataforma cidadá que protestara fundamentalmente pola situación e intentara buscar unha alternativa.
Durante todos estes meses estivemos construíndo este proxecto. Elaboramos un manifesto fundacional, despois elaboramos tamén un código ético, un regulamento de primarias… fixemos unha campaña de difusión e agora mesmo estamos no proceso interno de eleccións dos que van a ser os candidatos nas próximas eleccións municipais de maio.
Hai un acordo de que vai liderar ese proxecto Martiño Noriega. A mín paréceme un candidato magnífico porque ten unha traxectoria persoal eu creo que intachable, e unha formación, experiencia e valoración política moi boa. Nas primarias o que vamos a facer é elexir as persoas que van a acompañar a Martiño.
Hai unha candidatura que él encabeza, nacida dun pacto. E logo hai tamén unha serie de persoas que nos presentamos a concelleiros de maneira independente, por libre e ó marxe dos acordos porque queremos aportar nosa experiencia.
Miña experiencia di que algo sei de educación, tamén de movementos sociais e de cultura de paz. Entón se me dixeran: cal é o teu gran obxetivo Manuel? Pois hai uns días estivo en Santiago Francesco Tonucci, un pedagogo de máximo prestixio.
Nos anos noventa publicou un libro chamado A cidade dos nenos, e agora acaba de ser editado en galego. É un proxecto político en realidade, que trata de crear unha cidade ós ollos da infancia, dos nenos e as nenas. Unha cidade na que o primeiro sexan as personas, o segundo os ciclistas, o terceiro o transporte público e en derraideiro lugar o transporte privado. Unha cidade que recupere a ledicia e o dinamismo que perdeu. Unha cidade artística e cultural como é Santiago, que recupere a ilusión, a viveza, unha cidade sostible…
(Interrúmpolle inevitablemente).
P: Agora mesmo a nivel artístico Compostela…
(Manuel non me deixa terminar tampouco, ten a verba rabia escrita na faciana).
R: Está absolutamente desmantelada. Gustaríame presentar un modelo de cidade que rompa coa corrupción, que rompa con este pasado terrible e que defenda un modelo que poña por enriba de todo ás persoas.
No referido á educación, gustaríame aportar esa Cidade dos Nenos, que soña Franceso Tonucci. Encantaríame que Santiago fose de novo unha cidade onde vexamos nenos pola rúa xogando. Onde os nenos podan ir a escola andando, onde as personas sexan o centro da vida e onde non teñamos unha cidade ocupada e violenta. Porque cando o privado invade o espazo público… se está practicando violencia estructural.
Gustaríame crear o Consello Municipal dos Nenos e as Nenas. Como xa hai nalguhas cidades, non moitas. Tamén un Consello Escolar Municipal…
Estás son algunhas ideas, pero hai outras de moita máis urxencia. Necesitamos un plan de renta básica municipal inmediata. Hai que atender precisamente á xente que está vivindo en condicións terribles.
P: Respecto ó da renta básica… un 24,3% da sociedade galega atópase neste momento en risco de pobreza e exclusión social. Gustaríame saber se no caso de que gañasen as eleccións, vostede, ou Compostela Aberta terían asinada a proposta que está levando a cabo a Rede Galega Contra a Pobreza (EAPN-Galicia).
Esta inclúe unha serie de medidas para reducir a pobreza en Galicia e dous obxectivos principais. Adicar polo menos 110 euros por habitante no ano 2016, e reducir nun 15% o total das personas que se atopan en risco de exclusión no seu concello. No caso de non acadar os resultados acordados, o candidato comprométese a dimitir.
R: Bueno, dende a miña persoa por suposto. Na Rede Galega Contra a Pobreza hai persoas grandes amigas miñas e o Seminario Galego de Educación para a Paz apoia esa rede igual que o Foro Galego da Inmigración e igual que outras organizacións das que formo parte.
Ademais está aí Xosé Cuns, un bo amigo. Nós apoiamos estas iniciativas e cando antes falaba dunha renta municipal, dunha renta basica… Referíame a unha renta universal para esas persoas que están en situación de pobreza extrema, ou en risco de exclusión. Unha renta que atenda as súas necesidades básicas e que lle permita vivir con dignidade.
Así que esta é unha medida imprescindible que debemos tomar os primeiros cen días de goberno.
P: Non sei se quere añadir algo máis, pero pola miña parte daría por rematada a entrevista, non sen un grazas de verdade, unha gran admiración por toda unha vida adicada á cultura de paz e ás persoas, e por suposto, un sorte con esta candidatura e con todas estas medidas para que as persoas gozen por fín, dunha vida digna.
R: Creo que pouco podo añadir xa… Moitas grazas a tí por esta entrevista.
***
Só me queda agradecerlle de novo tan bo trato e que me transmitise o que viviu ó longo da súa vida nunha soa tarde, e así hoxe contárvola a vós.
Por último decir, que estou segura de que a Manuel aínda lle queda moito que facer, e que vai logralo sen dúbida algunha con éxito. Grazas.
Graffiti de Bansky frente al check-point the Belén –P. Alonso
“Necesito que sepas que no eres un guerrero. No eres un héroe. No has matado al enemigo. Has matado a una niña de diez años”.
Bassam habla despacio. Buscando las palabras con cuidado, con un inglés de marcado acento árabe. Mientras habla, mueve su mano como si señalara a alguien más, y a través de la pantalla del ordenador observo cómo el humo de su cigarrillo hace dibujos en el aire.
Abir tenía diez años cuando en Enero de 2007 una bala de goma le “reventó” –en palabras de su padre– el cráneo. Volvía a casa del colegio, en Jerusalén este, con su hermana, y habían decidido parar a comprar chucherías en una pequeña tienda por el camino.
Bassam no es sólo el padre de Abir. Actualmente trabaja activamente por la reconciliación entre israelíes y palestinos desde diferentes organizaciones. La violencia ha estado presente en su vida desde el principio. “Empecé a involucrarme en la lucha cuando tenía trece años. Y eso no es algo normal. Los niños de trece años deberían estar en la calle jugando al fútbol, o a cualquier otra cosa”, dice. “Pero nosotros perdimos nuestra infancia. Tienes este sentimiento constante de que no hay ningún sitio en el que estés a salvo. A lo mejor no habías hecho nada y de pronto los soldados cruzaban la calle y comenzaban a golpearte. Así. Sin razón”.
Se detiene un momento y da una calada a su cigarro. Después me vuelve a mirar: “Es un odio mutuo. Yo los odiaba muchísimo”, añade. Por primera vez noto algo de lamento en su voz.
“Ese día había participado en una manifestación que había en mi aldea, cerca de Hebrón. Comenzamos a oír disparos y vi que estaban lanzando gas lacrimógeno, así que empecé a correr. De repente me encontré entre las piernas de los soldados. Comparados conmigo eran muy grandes. Dos me pegaron una patada y caí al suelo. Mientras estaba ahí tirado, vi a lo lejos un joven estudiante con piedras en las manos. Le dispararon. Y lo vi morir”, explica. “Me llené de rabia y pensé: ‘Tenemos que vengarnos, tenemos que luchar por nuestros derechos o nos van a matar a todos’”.
El director del departamento de criminología de la universidad de East London, el profesor Andrew Silke, asegura que uno de los puntos más importantes para entender la psicología de aquellos que se convierten en terroristas es entender la psicología de la venganza. Es parte de nuestra naturaleza humana. Al otro lado del teléfono, el profesor John Morrison, miembro de la junta de la Sociedad para la Investigación del Terrorismo (Society for Terrorism Research) añade que la mayoría de las veces los individuos se unen a estos grupos como una reacción a lo que ven, pero no quiere decir que entiendan la ideología del grupo.
Bassam coincide. “Empezamos alzando la bandera palestina y lanzando piedras”, recuerda. “Pero en realidad estábamos luchando sin entender nada. El por qué nos estaban ocupando. Simplemente había aparecido gente extraña que intentaba pegarnos, lanzaba gas lacrimógeno y nos disparaba. Y nosotros teníamos que luchar contra eso”.
Cuando Bassam tenía 17 años, el grupo al que pertenecía encontró algunas armas viejas, principalmente Kalashnikovs y granadas, y algunos de los militantes del grupo lanzaron las granadas contra una patrulla israelí. “Pero no sabían como usarlas, así que no pasó nada”, explica.
La primera Intifada estalló justo dos años después, pero Bassam pasó los siguientes siete años de su vida en una cárcel de Israel. “Hace justo dos años que me enteré del por qué. Al parecer era un hombre muy peligroso que había intentando matar a civiles israelíes”, dice levantando las cejas con incredulidad. “Nunca he visto ningún civil israelí en mi aldea”.
Cruzando el umbral
En la cárcel empezó un largo proceso de autodescubrimiento a raíz de ver una película sobre el holocausto. “No es que cambiara de idea, pero al menos conocía su historia. Y sentí dolor. Recuerdo que empecé a llorar. Yo, ¡que era un guerrero!”, dice. “Pero la verdad es que era sólo un niño”. Hace tres años que Bassam terminó su master en estudios sobre el holocausto. “Fue la primera vez que entendí totalmente lo que había pasado”, asegura.
Tras ver la película, le entró la curiosidad, y quiso saber más sobre aquellos a los que siempre había considerado sus enemigos. Empezó entonces a hablar con los carceleros, en especial con uno. “Yo le decía que ellos nos habían convertido en lo que éramos, y discutíamos sobre nuestros puntos de vista. Nos hicimos muy buenos amigos. Tanto que a veces nos colaba un poco de Coca Cola”.
En 1992, Bassam fue liberado. Al año siguiente empezaron los acuerdos de Oslo. “Era como un sueño: Paz”, dice. “Desgraciadamente el debate duró demasiado. Pero por primera vez entendí que a través de la negociación se puede llegar a la paz. Fue entonces cuando cambié de parecer. En 1994 me dije: ‘No voy a apoyar más la lucha porque no funciona. Perdemos la vida, perdemos a nuestros niños… Al final sólo tenemos más dolor y más víctimas’”.
El profesor Morrison explica que este es un proceso habitual. “Algunos hablan de des-radicalización. Y no significa necesariamente eso. Es la realización de que la violencia no es el objetivo final. No es que cambien completamente de parecer, eso pasa muy raramente. Es más bien que ya no usan la violencia para conseguir lo que quieren”. Bassam seguiría (y sigue) queriendo el fin de la ocupación, pero ahora sus medios son otros.
Tras salir de la cárcel, Bassam se casó y formó una familia. “Cuando tuve mi primer hijo me di cuenta del daño que le había causado a mis padres. No entendía por qué estaban tan tristes cuando estaba en la cárcel. Solía pensar que deberían de estar orgullosos de que estuviera en la cárcel por ser un combatiente y no por haber robado nada”.
En 2002, durante la segunda Intifada, Bassam oyó hablar de un grupo de ex oficiales del ejército Israelí que habían dejado la lucha y quiso conocerlos. Hasta 2005 no pudieron reunirse por primera vez. Fue entonces cuando crearon Combatants for Peace (Combatientes por la Paz). “Mi nombre es Bassam Combatants–for–Peace Aramin. Es una parte muy importante de quién soy. Es como mi bebé y mi hogar. Me siento muy orgulloso de ser parte de esta organización política y moral que une a la gente en contra de un mismo enemigo que es la ocupación”.
La gran prueba
Dos años después, en 2007, se uniría a The Parents Circle – Family Forum (Círculo de Padres – Foro de la Familia), una organización que a día de hoy aglutina a más de 600 familias israelíes y palestinas que han perdido a algún miembro a causa del conflicto.
Precisamente la primera vez que conocí a Bassam fue en una charla de The Parents Circle en Tel Aviv el pasado mes de agosto, días después del acuerdo de alto al fuego. Allí nos habló de Abir acompañado por su compañera israelí Robi Damelin, quien perdió a su hijo David a manos de un francotirador palestino cuando servía en el ejército. Como parte de la organización ambos recorren el mundo dando charlas sobre reconciliación y coexistencia.
The Parents Circle defiende allá a dónde va la necesidad de una reconciliación entre ambas naciones para llegar a una paz duradera. No otro alto al fuego. Muchos de sus miembros defienden además el fin de la ocupación y la creación de dos estados.
Bassam oyó hablar del grupo antes de que Abir muriese a través de uno de los miembros israelíes de Combatants for Peace, Erik, quien perdió a su hermana de 14 años en un atentado suicida en un bus de Tel Aviv. “Un día Erik trajo a su padre a uno de nuestros encuentros. Es un hombre muy amable. Me enamoré de él como ser humano. Recuerdo cuando Abir estaba en el hospital y me dijo: ‘Siento que voy a perder a Smadar –su hija– otra vez’. Se sentía responsable porque es israelí. Pero le dije: ‘Mira, no fuiste tú, fue un soldado’”.
Después de que Abir muriese Bassam asegura que nunca pensó en venganza. “Renuncié a ser una víctima. No soy la víctima de nadie, ni siquiera del asesino de mi hija”, dice. En cambio, recurrió a la justicia.
Tras mucho pelear, la Corte israelí declaró al soldado que disparó culpable de haber matado a Abir, pero la investigación se cerró sin ninguna explicación legal. “Dicen que hay ‘falta de pruebas’, a pesar de que había 14 testigos. Pero claro, lamentablemente eran todos palestinos”, cuenta.
Para Bassam el caso nunca estará cerrado. Y él seguirá luchando. Esta vez para conseguir justicia. “En los conflictos, la gente suele elegir la vía más fácil, que es responder a la violencia con más violencia. Pero no tienen una respuesta para la no-violencia. Y esa vía es muy fuerte y muy efectiva”.
V Seminario Xornalismo Social e Cooperación Internacional 